Berg-stichting

De Berg-stichting was een Joods Kindertehuis in Laren. Voor de oorlog waren er scoutinggroepen actief.

Geschiedenis

De Berg-stichting is in 1909 opgericht als opvanghuis voor joodse kinderen uit noodlijdende gezinnen en voogdij kinderen. In een bosrijk gebied aan de zuidkant van het dorp Laren aan de Doodweg 4, grenzend aan de Hilversumse hei, stond van 1911 tot 1971 het gebouwencomplex van de Berg-Stichting, een Joods Kindertehuis. Met een voetbalveld, boomgaard, groentetuin, pluimveehouderij en bijenkasten was de stichting een van de beste kindertehuizen van Nederland.

In 1929 werd begonnen met een Scoutinggroep bij de Berg-stichting in Laren. De meisjes waren bij het Nederlands Padvindsters Gilde (NPG) als groep I van de afdeling Laren geregistreerd. De jongens waren ingeschreven bij de NPV als groep 6 van de afdeling Bussum. In eerste instantie werd gestart met welpen, padvinders en padvindsters en in mei 1936 kwamen er kabouters bij. In september 1933 werd ook een pioniersgroep opgericht. De groepen deden actief mee met activiteiten binnen het district en gingen jaarlijks op kamp. Vlak voor de oorlog waren er veertien welpen, tweeëntwintig verkenners, tien kabouters en achttien padvindsters. Door de stichting werd De Judeër uitgegeven, het periodiek orgaan van de bewoners van de Berg-stichting. Hierin verschenen regelmatig verslagen van Scoutingkampen en werden installaties en insignes vermeld.

Theodore Prins was hopman bij deze Scoutinggroep, net als Hopman Cohen. Hopman Leo Polak van de T.O.P.groep uit Den Haag heeft in het najaar van 1936 een bezoek gebracht aan de Bergstichting en hiervan in Ha’amoed van 23 oktober en 8 november 1936 uitvoerig verslag gedaan. Op dat moment waren er ongeveer tachtig voogdijkinderen in het tehuis. De directeur van de stichting, Jan Reitsma, was voorzitter van de groep.

Op initiatief van de T.O.P.-groep uit Den Haag had op 21 mei 1939 in Den Haag een conferentie plaats van leiders van Joodse padvindersgroepen. Deze bijeenkomst, onder leiding van hopman Polak, had ten doel: het contact leggen tussen Joodse padvindersleiders in Nederland, het bevorderen van oprichting van meer Joodse groepen en het bewaren en handhaven van de Joodse traditie in deze groepen. Hopman Prins van de Berg-stichting was hierbij aanwezig.

De oorlog maakte een eind aan de prettige tijden in de instelling. Directeur Reitsema liet de Berg-Stichting typeren als een ‘mischlingenheim’, waar kinderen woonden die niet volbloed joods waren. De Berg-stichting werd enige tijd met rust gelaten. De gedwongen ontruiming van het tehuis in Laren werd in de zomer van 1942 aangekondigd. Op 5 december 1942 moest het gebouw leeg zijn, zodat er kinderen van soldatenvrouwen ondergebracht konden worden. Om te voorkomen dat de kinderen en stafleden gedeporteerd werden, huurde directeur Jan Reitsema (en voorzitter van de groep) in het geheim 3 panden van het Leger des Heils op het Rapenburg in Amsterdam en regelde hij valse verhuisvergunningen. Hij regelde verklaringen waaruit bleek dat de kinderen volgens de Neuerenberger nazi-regels niet als joods zouden worden beschouwd. De Eerste razzia van de Berg-Stichting vond plaats in februari 1943. Nadat 53 bewoners in Laren werden uitgeschreven en er in korte tijd veel bewoners werden ingeschreven op het adres op het Rapenburg, deden de Duitsers een inval. Directeur Jan Reitsema probeerde de razzia te stoppen door aan te geven dat de kinderen Mischling (niet volledig Joods) waren. Uiteindelijk werden er 14 kinderen afgevoerd en gedeporteerd. De Tweede razzia van de Berg-Stichting vond plaats op 26 mei 1943. 80 kinderen en medewerkers stonden klaar om afgevoerd te worden. Directeur Jan Reitsema weigerde mee te werken en kon SS'er Ferdinand aus der Fünten overtuigen het tehuis te sparen. Reitsema vertelde hem wederom dat de kinderen in het tehuis niet volledig Joods waren en dat er een procedure liep om dit officieel te maken met een Calmeyerstempel.

De definitieve ontruiming van de Berg-Stichting op het Rapenburg vond plaats op 2 augustus 1943. Reitsema werd gearresteerd tijdens een inval van de Sicherheitsdienst. De ongeveer 20 overgebleven bewoners van de Berg-Stichting werden overgebracht naar het gebouw van de Joodsche Invalide. Vanaf daar werden de meesten gedeporteerd. Directeur Jan Reitsema en zijn vrouw Tine doken onder in het Gooi. Tijdens de oorlog werden uiteindelijk 48 kinderen en 4 medewerkers vermoord door de nazi's. Zeker 70 kinderen en stafleden overleefden de oorlog, mede dankzij de inspanningen van directeur Jan Reitsema. Hij zorgde onder andere voor onderduikplaatsen in de Haarlemmermeer.

De Berg-Stichting in Laren heropent na de oorlog met opnieuw Jan en Tine Reitsema als directeursechtpaar. Er worden nu vooral Joodse weeskinderen opgevangen, wiens ouders in de Holocaust zijn omgekomen. Reitsema blijft directeur tot aan zijn pensioen in 1960. Hij ontvangt in 1964 de Yad Vashem-onderscheiding Rechtvaardige onder de Volkeren voor zijn hulp aan Joodse kinderen en overlijdt op 18 oktober 1968 in Laren. Hij wordt gecremeerd.

Scouting

Er waren formeel twee groepen actief: Groep 6 NPV Bussum voor de jongens en Groep 1 NPG Laren voor de meisjes. De groep had welpen, verkenners, kabouters en padvindsters. Op een gegeven moment werd ook met Pioniers gestart.

De Wereld Jamboree van 1937 in Vogelenzang was een hoogtepunt in de geschiedenis van de groep. In totaal namen 26 scouts van de Berg stichting uit Laren deel. Naast de Larense scouts namen de scouts van de  T.O.P.-groep uit Den Haag (40 welpen, verkenners en voortrekkers), van de Iduna-groep (30 scouts) en de Mee-Avdoet le-Cheroet groep uit Groningen en van de Joodse groep uit Winschoten (15 scouts). Daarnaast waren op de Wereld Jamboree 55 Joodse padvinders uit Engeland en veertig padvinders uit Frankrijk aanwezig, die kampeerden op subkamp 1, 3 en 5. De verkenners van de T.O.P. groep waren ingedeeld in subkamp 9, Oranje. De voortrekkers kampeerden op het voortrekkersterrein. De andere Nederlandse Joodse groepen stonden op subkamp 10, Woestduin. Hopman Salomon Cohen van de Berg-stichting zorgde voor het rituele voedsel en de stamleden van de T.O.P.-groep kregen de zorg voor het foerageren van de buitenlandse Joodse groepen op de Jamboree. De voedselverzorging verliep niet makkelijk doordat ze verspreid over het terrein stonden en de afstanden groot waren. Door bemiddeling van de oubaas Gompers kreeg de stam voor de foerage in de ochtenduren een vrachtauto ter beschikking.

De organisatie van de godsdienstige bijeenkomsten was opgedragen aan de scouts van de Bergstichting. Op vrijdagavond 30 juli had in de open lucht een Joodse viering plaats. Naast de bovengenoemde Nederlandse groepen en buitenlandse Joodse padvinders namen hieraan ook 22 Hongaren, tien Schotten, zes padvinders uit Amsterdam en één uit Beverwijk deel. Op zaterdag 31 juli werd een bijzondere Sjabbatviering gehouden onder leiding van mr. Lypson, die tot een Engelse groep behoorde. De volgende dag hield dr. Ph. Frank, opperrabbijn van Noord-Holland, een toespraak voor alle Joodse padvinders op de jamboree.  

Herdenking

Het Monument voor de Joodse Kinderen is in 2017 opgericht om de kinderen en staleden van de Berg-stichting die vermoord zijn te herdenken. Het plantsoen waar het monument staat werd vernoemd naar Jan Reisema, het Reitsemaplantsoen. Het monument bestaat uit een sculptuur en een plaquette met de namen van de 48 kinderen en de vier stafleden. De Berg-Stichting was van 1911 tot 1963 in Laren NH gevestigd op de plaats waar nu de middelbare school Laar & Berg staat, naast het Sint Janskerkhof. Bij de onthulling van het monument op 20 April 2017 hielpen scouts van Scoutinggroep Maggy Lekeux, die leerling waren op de Laar en Berg.

Bronnen en referenties

Het Nederlandse Padvindstersgilde

De Nederlandse Padvinders

Neutrale Padvinders Vereeniging